Dit artikel onderzoekt de mobiliteit van revolutionaire taal – niet alleen wat er staat, maar ook hoe het reisde, waar het naartoe ging, en wat het uiteindelijk werd. Deze studie is gebaseerd op onderzoek dat werd uitgevoerd door het team van het in het Verenigd Koninkrijk gevestigde AHRC-gefinancierde project Radical Translations: The Transfer of Revolutionary Culture between Britain, France and Italy (1789-1815). Dit project heeft bijna 1000 vertalingen uit het revolutionaire tijdperk geïdentificeerd en een prosopografie gemaakt van ongeveer 500 vertalers om de circulatie van radicale ideeën in de revolutionaire periode in kaart te brengen. Veel van deze vertalingen hadden een sterk performatief karakter en werden gemaakt door vertalers die actief deel wilden uitmaken van een transnationaal verhaal over de revolutie dat zich nog aan het ontvouwen was en dat ze vurig vorm wilden geven. Via vertaling probeerden ze grensoverschrijdende solidariteitsnetwerken op te bouwen en deel te nemen aan een transnationaal debat dat ook elementen van onenigheid en zelfs regelrechte concurrentie bevatte. Dit corpus van vertalingen dient niet alleen als een belangrijk - en tot nu toe grotendeels over het hoofd gezien - verslag van hoe een radicale taal van vrijheid en gelijkheid werd uitgebreid naar nieuwe contexten, maar registreert ook de sociale en politieke netwerken van de vertalers zelf.
Het achterhalen van de rol van de vertaler als historische actor is echter niet zonder uitdagingen. De onzichtbaarheid van de vertaler is spreekwoordelijk geworden in vertaalstudies. Maar de wereld van radicale vertalers is ook om andere redenen obscuur gebleven. Sommige vertalers, zoals Thomas Jefferson, waren zeer zichtbare publieke figuren wiens vertaalwerk vaak overschaduwd werd door hun meer prominente publicaties. Anderen met een even hoog profiel, zoals Mirabeau, gebruikten vertalingen dan weer als een onzichtbaarheidsmantel of als een manier om zich in het volle zicht te verbergen. Legioenen anderen schreven anoniem of onder een pseudoniem, uit angst voor repercussies of omdat ze destijds zo algemeen bekend waren dat ze niet genoemd hoefden te worden.
Een belangrijke uitdaging van dit project was daarom om het grote aantal anonieme of pseudonieme vertalingen te identificeren die in de revolutionaire periode circuleerden. Net daarom hebben we bibliografisch onderzoek naar vertalingen aangevuld met prosopografisch onderzoek naar vertalers en hun netwerken. Hoewel prosopografie enigszins verwant is aan de netwerktheorie, verschilt ze er ook van. Deze analytische methode kan worden gedefinieerd als het onderzoek naar de gemeenschappelijke kenmerken van een groep mensen van wie de individuele biografieën grotendeels onvindbaar of slechts indirect bekend zijn. Zoals ik in deze bijdrage uiteenzet, is de methode vooral nuttig om de complexiteit van een ‘pluralistische beweging’ (zoals die van de revolutie) te registeren, waarbij de uitdaging erin bestaat om zowel een geëngageerde kern van bekende actoren vast te leggen als een resem aan minder voor de hand liggende die slechts sporadisch betrokken waren bij en/of slechts in bepaalde contexten als aanhangers konden worden beschouwd.
De variabele duur, om niet te zeggen kortstondigheid, van sommige van deze sociale netwerken (en hun tekstuele producties) levert op zich vertaalproblemen op. Een Engelse radicaal dacht immers niet hetzelfde als een Franse jakobijn of een Italiaanse patriot. Vooral naarmate de revolutie vorderde, thematiseerden de revolutionairen dit dilemma van ‘inheemse’ versus ‘geïmporteerde’ politieke identiteiten steeds meer in hun eigen vertalingen. Om beter te begrijpen hoe deze verschillende, maar onderling verbonden bewegingen met elkaar in contact stonden en hoe ze door deze wisselwerking veranderden, zal ik nagaan hoe verschillende individuen en groepen op verschillende tijdstippen zich in het strijdgewoel mengden en zich eruit terugtrokken en zo gezamenlijk bijdroegen aan de opbouw van een gedeeld, zij het gedifferentieerd, verhaal van de revolutie.
Vertalingen zijn een krachtige bron voor zulke studies. Recent onderzoek heeft afstand genomen van begrippen zoals ‘invloed’ en heeft in plaats daarvan aandacht geschonken aan de manieren waarop vertaling meerdere receptiehorizonten activeert terwijl het door tijd en ruimte reist, waardoor het belang van aporieën en weerstand onthuld wordt om beter te begrijpen hoe culturele invloed in de praktijk werkt. Maar revoluties hebben hun eigen tijdshorizonten die ook in aanmerking moeten worden genomen. In ons eigen project hebben we deze uitdaging aangepakt door ons corpus van vertalingen in kaart te brengen op vijf verschillende chronologieën (die de politieke contexten van Groot-Brittannië, Ierland, Amerika, Frankrijk en Italië weerspiegelen). Deze chronologieën waren niet kant-en-klaar voor handen, maar zijn door ons opgesteld om een typografie weer te geven van gebeurtenissen die relevant zijn voor zowel vertaalactiviteiten als revolutionaire geschiedenis (voorbeelden van zulke gebeurtenissen zijn regimewisselingen, censuur en militaire acties). Door mensen en hun teksten in verband te brengen met gebeurtenissen die hen op de proef stellen, kunnen we conclusies trekken over wat een hernieuwde belangstelling voor vertaling zou kunnen opwekken, hetzij als een vorm van openlijke communicatie, hetzij als een heimelijke activiteit waarbij een vertaler zich achter een andere tekst of auteur kan ‘verschuilen’.
Dit brengt me bij mijn laatste punt: revoluties worden vaak geassocieerd met de constructie van een hoofdverhaal. Zoals ik hoop aan te tonen, is het echter nauwkeuriger om activistische vertalingen ‘metastatements’ of ‘metanarratieven’ te noemen die altijd twee of meer chronologieën combineren. Inzicht in de rol van deze metanarratieven is de sleutel tot het begrijpen van de tweeledige rol van vertaling als zowel katalysator voor een breuk met het verleden als bron van autoriteit voor de toekomst.
